موانع خلاقيت

عوامل متعددي مي توانند مانع خلاقيت کردند که اهم آنها را مي توان در موارد ذيل خلاصه نمود.[1]

ترس از انتقاد و شکست، محافظه کاري، عدم اعتماد به نفس، وابستگي و جمود فکري، تمايل به همرنگي و همگوني، عدم توانايي در تحمل ابهام، عدم دانش کافي در زمينه موضوع مربوط، عدم تمرکز ذهني، مقاوم نبودن، کمروئي و عدم انعطاف پذيري. سازمان و مديريت آن مي توانند از طريق بکارگيري مکانيزم هايي بر اين موانع غلبه نموده و خلاقيت و نوآوري را در سازمان حفظ نموده و گسترش دهند. از جمله اين مکانيزم ها مي توان استفاده از تکنيک هاي گسترش خلاقيت همچون طوفان مغزي و غيره- صرف وقت و منابع کافي براي مرحله آمادگي و نهفتگي خلاقيت- از ميان برداشتن موانع بوروکراتيک.

تشويق کارکنان به ارائه پيشنهادات و انتقادات- بها دادن به مشورت و سرانجام ارزيابي پيشنهادات بر اساس شايستگي پيشنهاد (نه بر اساس مقام و موقعيت پيشنهاد دهنده) را نام برد.

استراتژي هاي نوآوري

نو آوري به طور قطع به افراد بستگي دارد و همچنين به فرهنگ سازماني و نوع مديريتي که به آنها اجازه ميدهد تا نوآوري را به منصه ظهور برسانند وابسته است. نو آوري همچنين نيازمند شناسايي فرصت هاي بديعي است که فرا روي سازمان قرار دارد. بنابراين انتخاب يک استراتژي مربوط به خلاقيت و نو آوري لازم و ضروري است و موفقيت اين استراتژي نيز به ابزاري که نو آوري را به اجرا در آورند بستگي دارد. اين استراتژي از طريق رو شهاي زير به اجرا در مي آيد.[2]

1- نو آوري از طريق کارکنان

2- نو آوري از طريق مشتريان

3- نو آوري از طريق فرهنگ سازماني

4- نو آوري از طريق رهبري

5- نو آوري از طريق سازمان

مديران کارآمد همواره نو آفريني را کار مايه تلاش و کوشش هاي خود قرار مي دهند و فضاي سازمان را براي خلاقيت و نو آوري آماده مي سازند.

 فضاي سازماني سازگار با آفرينندگي و خلاقيت بايد از ويژگي هاي زير برخوردار باشد.[3]

1- دگرگوني را بپذيرد.

2- انديشه هاي نو را گرامي بدارد.

3- آزمايش و شکست را جزئي از کاميابي بداند.

4- از کوشش افراد قدر داني کند.

تئوري علم مديريت در اواخر جنگ جهاني دوم توسعه يافت و در ابتدا به وسيله نظاميان در هنگام حرکت تجهيزات و جابجايي نيروها مورد استفاده قرار گرفت. هدف اين تئوري استفاده از تکنيک هاي فني، آماري و رياضي براي حل مسائل عملياتي برنامه ريزي و کنترل و همچنين کمک به مديريت در امر تصميم گيري است، اختراع کامپيوتر و همچنين گسترش کاربرد هاي آن سبب رشد بيشتر علم مديريت گرديد.

نگرش سيستمي- مديريت نظام گرا

در نگرش سيستمي سازمان به عنوان يک سيستم باز در نظر گرفته ميشود که از پنج جز اصلي (داده- ستاد- فرآيند- باز خور و محيط) تشکيل گرديده است. اين نوع نگرش همچنين بهترين وسيله وحدت بخشيدن به مفاهيم و تئوري هاي گوناگون مديريت به منظور دستيابي به يک نظريه جامع است. در نگرش سيستمي سازمان بهعنوان يک کل، نگريسته ميشود که براي شناخت و درک آن، شناخت اجزا و عناصر تشکيل دهنده آن و همچنين روابط و کنش هاي متقابل ميان اجزا آن ضروري است. خاصيت کل به اين امر اشاره دارد که هميشه يک کل بزرگتر از مجموع اجزا آن است.

اين خاصيت اين پيام مهم را براي مديران دارد که در آن به نياز به همکاري با يکديگر جهت دستيابي به اهداف کلي تاکيد شده است. خاصيت خرده سيستم ها و روابط ميان آنها اين مفهوم را براي سازمان در بر دارد که تغيير در هر بخشي از سامان در ساير بخش ها و همچنين کل سازمان تاثير خواهد گذاشت و بالاخره مفهوم سيستم باز اين مسئله را به مديران گوشزد ميکند که بايستي همواره به اهميت محيط و عوامل تشکيل دهنده آن توجه نموده و تاثيرات آنها را بر روي سازمان شناسايي نموده و مد نظر قرار دهند. .

مديريت اقتضايي

حرکت به سوي سيستم هاي باز باعث مطرح شدن ديدگاه «طراحي موقعيتي يا اقتضائي» شد. اين ديدگاه را به طور خلاصه ميتوان بدين گونه بيان کرد که محيط هاي گوناگون، نيازمند روابط سازماني متفاوتي هستند تا از اين طريق بيشترين کارايي حاصل آيد. بر اين اساس ديگر «تنها يک بهترين راه» وجود ندارد.

 خواه آن راه مورد نظر به شيوه کلاسيک تعيين شود، خواه بر مبناي نظريات رفتاري. [1]

تئوري اقتضائي بيان مي دارد که مناسب ترين رفتار مدير در هر موقعيتي بستگي به ويژگي ها و شرايط آن موقعيت دارد. مديران بايستي از تمام تئوري ها اعم از تئوري هاي رفتاري، کلاسيک، روش هاي مقداري و همچنين نگرش سيستمي آگاهي داشته و در هر وضعيتي با توجه به ويژگي هاي آن وضعيت از هر کدام از تئوري ها به نحو مطلوب استفاده نمايند.

هر فردي در خويشتن شناسي نسبت به خود احساسي پيدا مي كند كه به آن احساس ارزشمندي يا اعتماد به نفس گويند؛ اگر اين نياز بيش از حد ارضاء شود به فرد احساس قدرت و موفقيت مطلق را بدون هيچ شكستي بدهد ، او در موقعيت هاي زندگي و در فراز و نشيب هاي آن دچار ضعف ، افسردگي و ...مي شود . احساس ارزشمندي (عزت نفس) درجه تقويت و تاييد و پذيرش و ارزشمندي است كه شخص نسبت به خويشتن احساس مي كند؛ اين احساس ممكن است در مقايسه با ديگران و يا مستقل از آن ها باشد.

روانشناسان از عزت نفس تعاريف متفاوتي ارائه كرده اند كه به ذكر چند نمونه آن          مي پردازيم:

بالبي (1973) عزت نفس را قمستي از شخصيت مي داند ، و اهميت كسب امنيت در دوران كودكي را نيز به عنوان اصلي كلي و پايه اي براي دروني كردن اعتماد به خود متذكر      مي شود.

راجرز(1960)، در تعريف عزت نفس مي گويد: عزت نفس عبارتست ارزيابي مداوم شخص نسبت به ارزشمندي خويشتن خود عزت نفس نوعي قضاوت نسبت به ارزشمندي وجودي است. اين صفت در انسان حالت عمومي دارد ، و محدود و زودگذر نيست.

عليپور ، عزت نفس عبارتست از احساس ارزشمند بودن اين حس از محموع افكار ، احساس ها عواطف و تجربياتمان در طول زندگي ناشي مي شود منفور يا دوست داشتني هستيم. خود را دوست داريم يا نداريم. مجموعه هزاران برداشت ، ارزيابي و تجربه اي كه از خويشتن داريم باعث مي شويم كه نسبت به خود احساس ارزشمند بودن و يا برعكس احساس ناخوشايند بي كفايتي داشته باشيم.

اهميت عزت نفس:

به طور قطع عزت نفس ، نقش مهمي را در سازگاري فرد در جامعه دارد. اين باور گسترش يافته و داراي تاريخچه اي طولاني نيز هست. ابتدا روان شناسان و جامعه شناسان ، از جمله ويليام جيمز ، هربرت ميدوچالز كولي بر اهميت عزت نفس مثبت تاكيد داشتند. چند سال بعد نئوفريدين ها ، چون ساليوان و هورني ((خود پنداره)) را در نظريه هاي شخصيتي شان وارد كردند. سالها بعد روان شناسان ، نظريه ها را با كارهاي تجربي در هم آميختند و نتيجه گرفتند كه عزت نفس (ارزيابي مثبت خود) با شادكامي و كاركرد مفيد رابطه اي متقابل دارد.

در اهميت عزت نفس همين بس كه رضايت ما از زندگي شديداً به احساسات ما در مورد ميزان ارزش خويش بستگي دارد. به طوري كه هرگاه فرد احساس كند عزت نفسش در معرض خطر قرار گرفته است سعي مي كند تا با استفاده از انواع رفتارهاي راهبردها احساس ارزشمندي خويش را حفظ كرده و از خود دفاع كند.

ماهيت هوش هرچه باشد جز ازراه كاربرد تستهاي هوشي قابل سنجش نيست. به همين دليل براي اندازه گيري توانشهاي ذهني يك داوطلب استخدام، بايد او را مورد آزمون قرار داد. براي اين كار آزمونهاي متعددي ابداع شده است. هدف از طراحي اين آزمونها دستيابي به شاخصهايي است كه بتوانيم به كمك آنها اقداماتي چند را به شكلي منطقي تر ومنظم تر انجام دهيم. اين اقدامات عبارتنداز: طبقه بندي دانش آموزان، متناسب با سطح برنامه هاي آموزشي، راهنمايي حرفه اي وشغلي دانش آموزان دبيرستاني وافراد جوياي كار، گزينش واستخدام كارگران، كارمندان ومتخصصان داوطلب شغل، ارتقاء شغلي وجابجايي كارگران وكارمندان وبالاخره انتخاب افراد، براير مشاغل ومسئوليتها وماموريتهاي خاص.

اولين آزمونهاي هوشي به صورت امروزي، توسط آلفرد بينه وهمكارش تئودور سيمون ابداع شد كه مخصوص كودكان ونوجوانان بود وسن عقلي آنان رامي سنجيد. زيرا فرض او براين بود كه افراد از لحاظ هوشي باهم تفاوتي ندارند بلكه سرعت رشد ذهني آنها باهم برابر نيست. مثلا" رشد ذهن يك كودك كودن ازلحاظ كاركرد، برابر با ذهن كودكي است كه درسن پايين تر از او قرار دارد. اين روش پس از چندين بار تجديد نظر، توسط ترمن كامل و ارائه گرديد كه به آزمون هوشي استانفورد – بينه نوع LM شهرت يافت. و بالاخره جديدترين فرم تجديد نظر شده آن در سال 1985 توسط رابرت تورندايك و اليزابت هيگن تهيه گرديده است كه سن عقلي را به كلي كنار گذاشته و به جاي آن ضريب هوشي استاندارد را قرار داده اند. اين آزمون از روايي و اعت بار بالايي بر خوردار است. شاخص حاصل از آزمون استانفورد– بينه، ضريب هوش يا هوشبهر مي باشد كه عبارتست از نسبت سن عقلي به سن واقعي وبا استفاده از فرمول:IQ=M.A/C.A*100  محاسبه مي گردد. در اين آزمون تواناييهاي ذهني شامل: مهارتهاي بصري-حركتي، استدلال، فهم معاني واژگان، مفاهيم عددي، تشابه و تفاوت اشكال وحافظه، مورد سنجش قرار مي گيرد.

نوع ديگر، آزمون وكسلر است كه شامل دو گروه سؤالات براي اندازه گيري استعدادهاي كلامي و عملي بوده و مجموع نمرات هر گروه را با استفاده از جدولهاي خاص به هوشبهر تبديل مي نمايند. وكسلر هوش كلي را نيز با همين شيوه محاسبه مي كند. پرسشهايي كه در اين آزمون مطرح مي شود، اطلاعات عمومي، اطلاعات عملي و توانايي ارزيابي تجربه هاي قبلي، استدلال رياضي، توانايي تشخيص شباهتهاي اشكال يا مفاهيم، حافظه طوطي وار، معلومات لغوي، توانايي رمزگرداني، توانايي تكميل تصاوير، استعداد طراحي با قطعات، قدرت تنظيم تصاوير و الحاق قطعات يك شيء را در فرد مي سنجد.

آزمون استانفورد – بينه و آزمون وكسلر، آزمونهاي مفيد و مؤثري هستند، به طوري كه به ترتيب از ضرايب پاياني 90/0 و 91/0 با روش بازآزمايي ، برخوردارند. اين آزمونها شاخصي از هوشمندي، آنگونه كه مورد نظر عمومي است به دست مي دهد. زيرا بين نتايج اين آزمونها و درجه بندي كه معلمان از دانش آموزان به عمل مي آورند 60/0 تا 80/0 همبستگي وجود دارد.

يكسري آزمونهاي متنوع ديگر وجود دارد كه ما از بين آنها آزمونهايي را نام مي بريم كه در صنايع و واحدهاي كار و امور گزينش و استخدام و راهنمايي حرفه اي از آنها استفاده مي شود.

■ آزمون كلامي B.V.C.8 : بوناردل درباره درك و دريافت واژه هاست و از يكسري جملات شش كلمه اي ساخته شده است كه پنج تاي آنها از لحاظ معني نزديك به هم و يكي ديگر با آنها متفاوت است. آزمودني بايد واژه ي اخير را مشخص نمايد.

■ آزمون D.48 : كه توسط رن پيشو و فاور تهيه شده و براي همه افراد با تحصيلاتي در مقاطع مختلف از خواندن و نوشتن تا عالي به كار مي رود. اين تست از سري تستهايي است كه در راهنمايي حرفه اي مورد استفاده قرار مي گيرد.

■ آزمون ديگري از رن موجود است كه به خصوص به منظور سنجش هوش داوطلبان استخدام و طبقه بندي كارمندان و كارگران در صنايع و سازمانهاي اداري تهيه شده است و شامل 42 پرسش مي باشد.

■ آزمون غيركلامي B.INV.53 : نيز ساخته بوناردل مي باشد كه ابعاد عملي هوش افراد را در زمينه فعاليتهاي حرفه اي مي سنجد. اين آزمون شامل چند تصوير مرتبط به هم مي باشد كه يكي از آنها جدا و در بين چند تصوير ديگر قرار دارد كه آزمودني بايد آن را پيدا كند.

■ بالاخره بايد از آزمون هوشي نوع 2 و 3 كاتل نام برد كه از نوع 2 اغلب در مشاوره حرفه اي و از نوع 3 آن بيشتر براي گزينش و استخدام كارمندان اداري استفاده مي شود.

زمينه تاريخي فوبي:

لغت فوبي ماخوذ از كلمه يوناي فوبس (Phobos) به معني گريز ، هراس ناگهاني به دليل يا وحشت است.

كلمه فوبيا براي نخستين بار حدود 2000 سال پيش در لغات طبي روم ديده شده است ؛ يعني در زماني كه اصطلاح (( ترس از آب )) براي توصيف علامتي در هاري مورد استفاده قرار گرفت . هرچند اين اصطلاح با مفهوم روانپزشكي آن تا قرن 19 بكار نرفت ، اما ترسها ورفتارهاي فوبي از مدتها پيش در منابع طبي بكار گرفته شده است . (( بقراط)) حداقل در مورد دو بيمار فوبيك شرح داده است . يكي از آنها از شنيدن صداي ني (( دچار هراس )) مي شده و ديگري قادر نبود حتي از كنار كم عمق ترين گودالها عبور كند ؛ در صورتيكه   مي توانست داخل خود گودال راه برود.

سه نوع از شايع ترين فوبي ساده را معرفي مي كنيم:

الف- فوبي از حيوانات

اين فوبي ها بيشتر از هر نوع ديگر فوبي مطالعه شده اند. تقريباً هميشه در كودكي و غالباً قبل از هفت سالگي شروع مي شود. قبل از بلوغ معمولاً فروكش مي كنند ، اما بسياري از افراد حتي در سنين پس از بلوغ نيز دچار اين فوبي هستند و گاهي حتي تا لب گور دامن گير آنهاست. ترس از حيوانات به ندرت به عنوان شكايات عمده نيز روانپزشكان نيز مطرح      مي شود. ميزان شيوع آنها در جمعيت كلي ، نامعلوم است . اكثر كساني كه از حيوانات     مي ترسند ، در واقع نسبت به نوع خاصي از آنها فوبيك هستند ؛ مثل گربه ، سگ ، اسب ، ساير حيوانات اهلي و حيوانات وحشي مثل خفاش.

بسياري از مردم بطور جدي از كرم ، موش ، عنكبوت و مار مي ترسند ، اما اين ترس به آساني كنترل مي شود و اين افراد حتي از احتمال رويارويي با اين حيوانات اجتناب         نمي كنند. گاهي فوبي مربوط به خصوصيتي از حيوان مثلاً پرهاي او مي شود. ترس از حشراتي مثل عنكبوت قابل توجه است .

فوبي از حيوانات تقريباً هميشه از دوران كودكي شروع مي شود ، فوبي از حيونات اگر در بزرگسالي شروع شود معمولاً شوم تر است و از وقوع افسردگي (( اساسي)) و يا يك اختلال جدي حكايت مي كند . به عبارت ديگر ، فوبي از حيوانات ، (( سن خطر)) خاص دارد و گر شخص تا 12 سالگي دچار آن نشود احتمالاً ابتلا بعدي به آن كم است.

نكات ديگر در مورد فوبي از حيوان:

1-تا سن بلوغ احتمال ابتلاي دختر و پسر به فوبي از حيوانات برابر است ؛ اما پس از آن دخترها بيشتر از پسرها در معرض ابتلا هستند .

2-برعكس اكثر اختلالات روانپزشكي ، فوبي از حيوانات ، زمينه خانوادگي از نسلي به نسل ديگر را نشان نمي دهد.

3-گاهي ترس از حيوانات با حادثه اي خاص ارتباط پيدا مي كند. پدري كودكان خود را به تماشاي قرق شدن بچه گربه اي فرا مي خواند ، و حداقل يكي از آنها ميل شديد به اجتناب از بچه گربه ها پيدا مي كند .

اكثر فوبي از حيوانات ، مثل اكثر فوبي ها به طور كلي ، ظاهراً با حوادث استرس آميز ارتباطي ندارند.

در شهر ، امكان انتخاب حيوان به عنوان موضوع فوبيك چندان وسيع نيست . اسب ، سگ ، گربه و به ندرت پرندگان ، حيواناتي هستند كه در كودكان فوبيك ايجاد مي كنند ، ترس از حيوانات ريز ( حشرات ) مثل ساس يا پروانه نيز به وفور چشمگيري مشاهده مي گردد. گاهي حيواناتي كه كودك با كتابهاي مصور يا داستانهاي خيالي آنها شناخته است ، موضوع نگراني بي مورد و بي حد كودك مي شود كه خود را به صورت فوبي ظاهر مي سازد . به ندرت مي توان دريافت كه چنين راه غير عادي براي اضطراب چگونه پديد آمده است.

در بين تمام انواع فوبي مبتلايان به فوبي از حيوانات احتملاً بهترين واكنش را و انواع رفتار دركماني خصوصاً (حساسيت زدايي) نشان مي دهد .

ب-فوبي از جاهاي بلند

ترس از جاهاي بلند در واقع ترس از سقوط است كه گاهي كاملاً غير واقع بينانه است گاهي فاصله شخص با زمين كمتر از آن است كه در صورت سقوط احتمالي آسيب ببيند و يا ميزان حفاظت در محيط آنقدر است كه سقوط را غير ممكن مي سازد با وجود اين ترس را با هيچ ميزان از منطق و عقل نيم توان كنار زد.

ريشه آن در يك غريزه بنيادي است مانند ترس از لبه پرتگاه و پس كشيدن از آن .

بعضي از مبتلايان قادر نيستند از يك رديف پلكان كه از اطراف آن فضاي باز ديده مي شود ، پايين بيايند . بعضي ها توانايي نگاه كردن از پنجره طبقه ، دوم به بالاي ساختمان را ندارند ؛ به خصوص اگر پنجره از كف اتاق تا سقف ادامه داشته باشد. برخي قادر نيستند از روي پل ، پياده عبور كنند در حالي كه با اتومبيل هيچ نگراني براي عبور از روي پل ندارند.

ج-فوبي از بيماري

همه ما از بيماري مي ترسيم ؛ هرچند ممكن است بعضي بپذيرند و اين هراس را نشان ندهند . وجود لكه هايي روي پوست و سرفه هاي مكرر شايد مهم نباشد ، اما چگونه مي توان مطمئن شد كه خطري وجود ندارد عده اي از مردم به محض مشاهده نگران مي شوند و منتظر        مي مانند تا ناراحتي خود به خود از بين برود و معمولاً هم مي رود . اما عده اي از مردم خود خوري مي كنند و حتي پس از آنكه لكه ها ناپديد شدند و سرفه ها از بين رفتند ، دچار ترس مبرم ، مفرط و غير منطقي مي گردن يعني دچار يك نوع فوبي .

ترس از بيماري با گذشت زمان تغيير مي كند .

سرفه كردن امري عادي است ؛ زماني اين سرفه ها ، (( ترس بيمراي سل )) را بوجود       مي آورد و تازماني كه درماني براي اين بيماري پيدا نشد مردم دست از خيال بافي در مورد سل برنداشتند . امروزه فوبي از سرطان در راس فوبي از بيماريهاست و ترس از بيماري قلبي پس از آن ، و همين اندازه اهميت دارد . مبتلايان به (( فوبي از بيماري)) ، از اين پزشك به آن پزشك و از اين آزماييگاه مي روند و مهم نيست كه اولي چقدر اطمينان بدهد و جواب دومي چقدر منفي باشد؛ به هر حال بيمار قانع بشو نيست . مخصوصا بيمار اطمينان دادن زياد از جانب پزشك را هشدار تلقي مي كند.

جالب است بدانيم كه ترس از بيماري اگر هم بيماريايجاد نكند ، علائم آن را بوجود         مي آورد.

افراد مبتلا (( فوبي از بيماري )) غالباً دوستان و لستگاني را مي شناسد كه مبتلا به همان بيماري آزاردهنده او بودند.

احتمالا اين دليل است براي انتخاب يك بيماري خاص به عنوان فوبيك توسط بيمار اما ربطي به شدت و دوام آن ندارد .

عده مبتلايان به ((فوبي از بيماري )) در بين مردها بيشتر از زنهاست در عوض زنها هم بيشتر (( خود بيمار انگار)) هستند . (( فوبي از بيماري )) را بايد از (( هزيانها نيز تفكيك      نمود .))

هم فوبي و هم هزيان ، هر دو عقايد باطل و ثابتي هستند . معهذا ، به بيمار هزياني باطل بودن عقيده خود را تشخيص نمي دهد . بيمار فوبيك مسخره بودن فكر خود را تشخيص مي دهد اما در هر حال ، وحشت هم سر جاي خودش است .

فوبي هاي ساده علائم منفردي هستند و در افرادي كه از همه لحاظ سالم هستند ظاهر        مي گردد.

از لحاظ شيوع حدود 15 تا 30 درصد فوبي هاي ساده اي كه روانپزشكان مي بينند (( فوبي از بيماري )) هستند . 

   نگاهي گذرا به تاريخ تمدن بشر بيانگر آن است که زنان نسبت به مردان همواره از حقوق اجتماعي نابرابري برخوردار بوده­اند. اگرچه بنا بر برخي گزارش­هاي تاريخي، در دوراني که به دوران مادرسالاري معروف است، زنان در خانواده، قوم و قبيله شئونات اجتماعي بالايي داشته و مردان را مورد حکومت قرار مي­داده­اند، ولي در بقيه ادوار، همواره مورد خشونت­هاي اجتماعي و حقوقي بوده­اند. چنانکه در برابر اراده مرد هيچ­گونه اراده­اي نداشته به راحتي مورد تجاوز و ضرب و شتم و يا حتي قتل قرار مي­گرفتند. همچنين از هيچ­گونه حقوق اقتصادي و مالي برخوردار نبودند و مزد کار و حرفه ايشان متعلق به همسر و يا پدران­شان بود.

با پيدايش دين اسلام و ظهور تمدن اسلامي به گواهي تاريخ، انقلابي در حقوق زنان پديد آمد. بنابر تعليمات قرآن، کتاب مقدس دين اسلام، زن از نظر خلقت همانند مرد است و به ويژه در نصوص قرآني همانند مردان مورد خطاب اوامر و نواهي شرعي بوده و از اين رو به لحاظ شئون اجتماعي بيش و کم، هم­سنگ مردان قرار گرفته است. همچنين در امور اقتصادي از چنان استقلالي برخوردار مي­شود که مي­تواند نسبت به کار و تلاش خود مالکيت داشته مزد و اجر خود را شخصاً مورد استفاده قرار دهد. همين زن که پيش از اين جزء مايملک پدر يا همسر محسوب شده مورد خريد و فروش قرار مي­گرفت و پس از مرگ ايشان همانند بقيه ترکه به ارث مي­رسيد، اينک خود به عنوان يک شخصيت حقوقي از اموال متوفي ارث مي­برد. تحولي که اسلام در نظام حقوق زن پديد آورد از آن رو در خور توجه است که تمدن­هاي غيراسلامي تا حدود 12 قرن پس از اسلام چنين حقوقي را براي زنان قايل نشدند. با اين همه بررسي تاريخي حقوق زنان نشانگر آن است که به مرور زمان و دور شدن از عصر رسالت، فقه اسلامي به نحو چشمگيري از افکار مردسالارانه متاثر گشته است(پارسا، 1381: 63-62).

در آيينِ مبينِ اسلام كه نكاح در آن سنتي گرامي و مقدس شمرده شده است، تاكيد بيشتر بر عواملي همچون عفّت و پاكدامني، صدق و صفا، تعهد و اخلاص مي‌باشد و در خصوص مهريه سفارش فراوان ديده مي‌شود كه از سختگيري‌ها و از افراط در اين زمينه اجتناب گردد، آن‌گونه كه رسول اكرم(ص) درحديثي مي‌فرمايند: بهترين مهريه‌ها آن است كه سبك‌تر باشد[1](نهج الفصاحه،467:1489).

     علاوه بر سخنان آن حضرت و اهل‌بيت(ع) ارجمند ايشان با مراجعه به سيره آن بزرگواران به روشني درمي‌يابيم كه آنان و فرزندان ارجمندشان، براين روال زيسته‌اند و به جاي تكيه بر مهريه، كوشيده‌اند تا كابين ارزشمندي از ارزش‌هاي معنوي را برگزينند كه فاني و زوال‌پذير نباشد و به استحكام پيوند زناشويي و كانون خانواده مدد افزونتري رساند. مهريه، جهيزيه و زندگي ساده و بي‌آلايش امام علي(ع) و حضرت فاطمه (س) و فرزندان ارجمند ايشان مي‌بايد به عنوان بهترين اسوه و الگو براي تمامي عصرها و نسل‌ها مدنظر قرار گيرد و پيام بزرگ آنان به گوش جان شنيده شود كه تقاضاي مادي و افزون‌طلبي‌هاي دنيوي را اعتباري نيست و سعادت و رستگاري ميسر نمي‌شود مگر با بهره‌مندي از صدق و اتكا به ارزش‌هاي معنوي(شرفشاهي، 1389: 6).

شهيد مطهري در تشريح مهر در قرآن کريم مي‌گويد:

قرآن كريم مهر را به صورتي كه در مرحله‌ي پنجم گفتيم ابداع و اختراع نكرد، زيرا مهر به اين صورت ابداع خلقت است. كاري كه قرآن كرد اين بود مهر را به حالت فطري آن برگردانيد. قرآن كريم با لطايف و ظرافت بي نظيري مي گويد: «كابين زنان را كه به خود آنها تعلق دارد (نه به پدران يا برادران آنها) و عطيه و پيشكشي است از جانب شما به آنها، به خودشان بدهيد.» (سوره نساء، آيه 4)

قرآن كريم در اين جمله‌ي كوتاه به سه نكته‌ي اساسي اشاره كرده است:

اولاً با نام «صدُقه» (به ضم دال) ياد كرده است نه با نام «مهر». صدقه از ماده‌ي صدق است و بدان جهت به مهر صداق يا صدقه گفته مي‌شود كه نشانه‌ي راستين بودن علاقه‌ي مرد است. بعضي مفسرين مانند صاحب كشّاف به اين نكته تصريح كرده‌اند؛ همچنانكه بنا به گفته‌ي راغب اصفهاني در مفردات غريب القرآن علت اينكه صدَقه (بفتح دال) را صدقه گفته‌اند اين است كه نشانه‌ي صدق ايمان است. ديگر اينكه با ملحق كردن ضمير (هُنَّ) به اين كلمه مي‌خواهد بفرمايد كه مهريه به خود زن تعلق دارد نه پدر و مادر؛ مهر مزد بزرگ كردن و شيردادن و نان دادن به او نيست. سوم اينكه با كلمه ي «نحله» كاملاً تصريح مي‌كند كه مهر هيچ عنواني جز عنوان تقديمي و پيشكشي و عطيه و هديه ندارد( مطهري، 1371: 186).

مقدار مهر در فقه اهل سنت نيز قابل توجه است. برخلاف اينکه اقليت فقهاي شيعه به محدوديت مهريه قائل­اند، در کليه­ي مذاهب اهل سنت فقها بر فقدان حداکثري مهريه متفق­القول­اند. همه­ي فقهاي اهل سنت معتقدند، نه تنها هيچ دليلي نه در قرآن و نه در سنت بر محدوديت ميزان مهريه وجود ندارد، بلکه دلايلي موجود است که به زوجين اختيار مي­دهد ميزان مهريه را با تراضي به هر مقدار که مايل­اند تعيين کنند(النوري  ۲۰۰۲ : ج ۲۰ ، ص ۲۰ ؛ زحيلي ۲۰۰۰ : ج ۳، ص ۱۲).

دليل قرآني ايشان همان آيه 20 سوره مبارکه نساء است که اکثريت فقهاي شيعه به آن استناد کرده­اند و دليل نامبردگان از سنت نيز روايتي از خليفه­ي دوم است که ايشان با ديدن زياده­روي مردم در تعيين ميزان مهريه تصميم گرفت ميزان مهريه را مشخص و مقرر کند که هيچ­­کس حق تجاوز از اين ميزان را نداشته باشد تا اينکه امکان ازدواج آسان فراهم شود. هنگامي که مردم را به اين امر دعوت کرد، زني وي را مخاطب قرار داده و اظهار کرد:«تو در حالي که خداوند مي­فرمايد:« و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و آتيتم قنطارا فلا تأخذوا منه شيئا، أتأخذونه بهتاناً و اثماً مبينا » را تلاوت مي­کني، چنين حکمي را صادر ميکني.» عمر با شنيدن اين استدلال گفت: «اين زن درست مي­گويد».

با اين اوصاف فقهاي اهل سنت نيز مانند فقهاي شيعه به استناد رواياتي از حضرت رسول(ص) که فرمودند: «بهترين مهريه، کمترين آن است »، بر استحباب کم بودن مهريه کرده و مهريه­ي زياد را مکروه مي­شمارند( جلالي، 1389: 48).

از سوي ديگر مقدار مهر در فقه اماميه نيز قابل بحث است. در فقه اماميه دو نظر در خصوص مقدار مهريه موجود است:

الف- برخي بر اين عقيده­اند که ميزان مهر نبايد بيشتر از مهرالسنه يعني پانصد دينار باشد. ايشان در توجيه ادعاي خود ضمن استناد به روايت مفضل از امام جعفر صادق(ع)که مي­گويد از حضرت در مورد مقدار مهريه­­ي زن که نبايد از آن تجاوز گردد سوال کردم. ايشان فرمودند:«سنت محمدي 500 درهم است پس کسي که بيشتر از آن مهريه تعيين کند، به سنت پيامبر بازگشت داده مي­شود و ملزم به پرداخت بيش از 500 درهم نيست»(حرعاملي1410: ج13، ص110).

ب- برخلاف اين نظر که اقليتي از فقهاي اماميه به آن قائل­اند، اکثر فقهاي شيعه عقيده دارند که براي مهريه حداکثري وجود ندارد(نجفي1414:ج31،ص14؛جبعي عاملي1370:ج5،ص489). دلايل ايشان براي اثبات اين ادعا بدين شرح است:اول قرآن، آيه­ي بيستم سوره­ي نساء مي­فرمايد:« و ان اردتم استبدال زوج مکان زوج و آتيتم قنطارا فلا تأخذوا منه شيئاً. أتأخذونه بهتاناً و اثماً مبيناً»؛ «اگر خواستيد زني را رها کرده و زني ديگر اختيار کنيد و مال بسياري مهر او کرده ايد، نبايد چيزي از مهر او را پس بگيريد. آيا با تهمت زدن به زن مهر او را مي­گيريد؟ و اين گناهي آشکار است». منظور از قنطار مال عظيم است و اينکه خداوند فرموده است که مهريه زنانتان را اگر بسيار زياد هم باشد بپردازيد، دلالت بر آن دارد که براي تعيين مهريه حد و مرزي وجود ندارد. چرا که اگر غير از اين بود، خداوند پرداخت مهريه را تا حد معين واجب مي­فرمود و بدين صراحت مرد را از بازپس­گيري مهريه­اي که تعيين کرده صرف نظر از ميزان آن منع نمي­فرمود.

دوم روايات، در کتاب شريف وسائل الشيعه روايات متعددي موجود است که حکايت از عدم تحديد مهر مي­کند. به عنوان نمونه ذيلاً به دو روايت اشاره مي­شود:

روايت منقول از امام صادق(ع) در مورد ميزان مهريه:« ما تراضيا عليه من قليل او کثير فهو مهر»؛ «مهريه عبارت از آن چيزي است که برآن تراضي شود کم باشد يا زياد.»

روايت منقول از امام رضا(ع): «اگر مردي با زني ازدواج کند و مهريه­ي وي را بيست هزار سکه قرار دهد و براي پدرش ده هزار، مهر زن صحيح بوده و آنچه براي پدر قرار داده شده فاسد است».

قائلين به اين نظر، استدلال فقهاي دسته­ي اول را رد کرده و اظهار مي­دارند روايت استنادي ايشان درغايت ضعف سند بوده و به دليل احکام عجيب موجود در آن مورد توجه هيچ فقيهي قرار نگرفته است. علي‌رغم اعتقاد اکثريت فقها بر محدود نبودن مهر ايشان به استناد احاديثي از معصومين، از جمله روايت از امام باقر(ع) که فرمود: «از برکت زن کمي مهر او و از شومي وي کثرت مهر اوست» همچنين روايت از حضرت رسول (ع)که فرمود: «بهترين زنان امت من زناني هستند که کمترين مهر را دارند»، قائل به کراهت مهر زياد و استحباب مهر کم هستند و تاکيد مي­کنند. بهتر است زنان با اتکا به سنت حضرت رسول(ع) در تعيين مهريه سخت­گيري نکنند. اما در هر حال در فقه اماميه ميزان مهريه با محدوديت همراه نيست و طرفين مي­توانند هر ميزان مهري که بخواهند براي زن تعيين کنند(جلالي، 1389: 188).